Historie fantomowe

Historie fantomowe – pozornie ich nie ma, a tak boleśnie je odczuwamy. Budzą w nocy, dokuczają za dnia. Ścigają obrazami i dźwiękami, strzępami niedokończonych rozmów lub „sesji terapeutycznych”; w profesjonalnych gabinetach, na salach wykładowych, przy stołach rodzinnych. Ta dokuczliwa niby nieobecność to kondycja trwania w niepewności: czy „wojna” już się skończyła, czy wciąż jesteśmy pod ostrzałem. Jeśli istnieje coś takiego, jak wspólne doświadczenie przeszłości, a nawet wspólna historia, to czym ona jest i jak wygląda? Czy w obliczu globalnych przeobrażeń świata możemy mówić, że żyjemy w powojniu i odmierzać czas po staremu, trzymając się takich cezur jak 1945, 1968, 1989? Dysponujemy dziś niemałym i poręcznym zasobem narzędzi do opracowywania tego, co nazywamy trudną przeszłością, i sposobu, w jaki oddziałuje ona na niemniej trudną teraźniejszość. Artystyczne interwencje w tę wspólną przestrzeń wyobrażeń o przeszłości, faktów i świadectw dowodzą nie tylko wielości postaw, doświadczeń i wrażliwości wobec pozornie tych samych czy podobnych zdarzeń, ale przede wszystkim tego, że język artystyczny jest nie tylko niezbędnym sposobem zapisu i wyrazu, ale też istotną z politycznego i etycznego punktu widzenia formą poznania rzeczywistości i interwencji w jej zastane struktury.

Proponując możliwe spotkania w przestrzeni pamięci poszerzonej o nowych bohaterów i bohaterki oraz o nowe formy zapisu, chcemy zmierzyć się z tematami konfliktu, pamięci i traumy, obierając inne niż oczywiste punkty widzenia. Interesują nas prace i praktyki, które pozwalają drążyć temat obecności tego, co przeszłe, w różnych jego zapośredniczeniach. Stawiamy tezę, że we współczesnej refleksji nad mrocznym dziedzictwem nowoczesności (w tym ludobójstwem europejskich Żydów, zbrodni kolonialnych, nadużyć ekonomicznych, etc.) powinniśmy poszerzyć pole widzenia i przyglądać się wnikliwie temu, co pozornie nie mieści się w dominujących ujęciach historiografii i historiofotii albo jest dla nich alternatywą. Każda kategoria czy pojęcie tracą w tym kontekście swoją oczywistość, domagają się nieustannego przepracowywania, kwestionowania i dekonstruowania.

Europejskie powojnie nie jest kondycją pozbawioną zewnętrza. Epitet „europejski” wskazuje bowiem sprawcę (Europejczyków, ale i sam nowoczesny projekt), a nie lokalność: idee racjonalizacji i modernizacji ze swoim dążeniem do totalności sprawiły, że nie ma już rzeczy „niezwiązanych”. Przyjęcie takiej optyki może prowadzić do dwóch skrajności – paranoicznego przekonania o tym, że wszystko jest połączone ze wszystkim, i do wizji historii jako hałdy, w której wydarzenia wiążą się ze sobą przygodnie, przez sąsiedztwo (w przestrzeni, czasie, archiwum). Proponowane przez nas zagęszczenie skojarzeń i powiązań, rozmaite metody wydobywania sensu z (nie)porządku rzeczy (takie jak zmyślenia i popularne przetworzenia) czy wreszcie wyjście poza przyjęte ramy chronologiczne mają zaburzyć manichejską logikę, której wciąż podlega wiele okresów historycznych. Oczywistość i siła geopolitycznych podziałów długo sprawiały, że wiele spraw i obszarów zbyt łatwo usuwano poza pole widzenia i refleksji.

Osobiste przetworzenia historii politycznej, społecznej czy kulturowej to istotny element wspólnej pracy nad przeszłością – działanie modyfikujące to, co publiczne i polityczne, problematyzujące to, co wspólne, stało się siłą konsensusu. Dlatego warto przyjrzeć się tym osobistym opowieściom, a może nawet historyjkom, zapomnianym przedmiotom i niewidzialnym bohaterom, lokalnościom i mniejszościom, wizjom i pomysłom, które na pierwszy rzut oka wydają się zbyt nieistotne, by je uwzględniać. To one jednak napędzają artystyczny aktywizm i odwagę wyobraźni politycznej. Zastanawiamy się nad tym, w jaki sposób artyści i artystki wplatają siebie w narracje o przeszłości oraz przeszłe narracje, jak stają się – na swoich własnych zasadach – bohaterami i bohaterkami historycznymi, domagając się prawa do historii, do tworzenia jej prawdziwego obrazu, nawet jeśli miałby on być odkształcony, niski czy squeerowany.

Na zaproszenie Magdaleny Ziółkowskiej, dyrektor krakowskiej Galerii Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki, jako zespół pisma „Widok” wzięliśmy udział w projekcie „Trauma and Revival. Postwar in the Art of the East and West”. Wraz z zaproszonymi artystami, krytykami i historykami z kraju i zagranicy mieliśmy sposobność, by przez trzy semestry 2016 i 2017 roku wspólnie z widownią oglądać prace i dyskutować na tematy związane z kryzysami wywoływanymi przez powracające z przeszłości wątki, niezagojone rany, nierozliczone krzywdy, wyciszone czy wymazane opowieści o losie postaci, których nie uznano za „bohaterów historycznych”.

W dziale Zbliżenie prezentujemy cztery eseje, które powstały w wyniku spotkań i dyskusji w pierwszym cyklu projektu (jesień 2016). Można w nich przeczytać o takich artystach jak Fiona Tan, Mirosław Bałka, Sven Augustijnen oraz duet Yervant Gianikian i Angela Ricci Lucchi. Dział Panorama obejmuje teksty o zbliżonej wrażliwości i tematyce, wydobywających z obszaru refleksji o traumatycznej przeszłości wątki nieoczywiste i splatających je z teoriami, które same w sobie stanowią swego rodzaju świadectwo historyczne. Autorzy piszą tu o Robercie Kuśmirowskim i Maryanie S. Maryanie, ale także o nazistowskich filmach propagandowych. W Perspektywach brytyjska artystka i teoretyczka Susan Schuppli przybliża estetykę dowodową (forensic) oraz tematykę swoich poszukiwań badawczo-artystycznych, Michael Rothberg opowiada zaś o drodze intelektualnego i obywatelskiego zaangażowania, którą podąża od czasu publikacji Pamięci wielokierunkowej (2009). W Punkcie Widokowym znaleźć można przetworzone zapisy interwencji krytyczno-artystycznych z drugiego cyklu (wiosna 2017) wykładów performatywnych i dyskusji w Bunkrze Sztuki. Dział Migawki dostarcza uwag krytycznych dotyczących zarówno lektur teoretycznych, jak i wizualnych. Omawiamy prace feministycznej afroamerykańskiej badaczki wizualności Tiny Campt, antropolożki polityki, Moniki Bobako oraz kulturowe studium alternatywnych sposobów życia w kulturze amerykańskiej ujętych przez Grzegorza Stępniaka w ramę queerowego czasu i przestrzeni. Obok czytania wciąż patrzymy, tym razem na wizualną refleksję nad dziedzictwem Felixa Guattariego w pracach duetu Angela Melitopoulos / Maurizio Lazzarato, których wystawę można było oglądać w łódzkim Muzeum Sztuki (2 lutego – 8 kwietnia 2018).

Zespół Redakcyjny

Organizator projektu „Trauma and Revival. Postwar in the Art of the East and West”: Palais des Beaux-Arts (BOZAR). Partnerzy: Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki (Kraków, Polska), Zentrum für Kunst und Medientechnologie (Karlsruhe, Niemcy), Cittadellarte-Fondazione Pistoletto (Biella, Włochy), Uniwersytet Jyväskylä (Finlandia), Contemporary Art Centre (Ryga, Łotwa). Partnerzy zrzeszeni: Muzeum Sztuk Pięknych im. A. S. Puszkina (Moskwa, Rosja), Galeria Trietiakowska (Moskwa, Rosja), Galeria ROSIZO (Moskwa, Rosja), Austriackie Forum Kultury Moskwa (Rosja).
Projekt zrealizowano przy wsparciu Programu „Kreatywna Europa” Unii Europejskiej.